Бацька са сваiм суседам хадзiў час ад часу ў рыбу. Лавiлi брэднем, так званым трайнiком. Трэцiм яны бралi мяне. Хоць гадоў мне не так многа, але ростам я быў роўны з суседам. Апрача таго, умеў добра плаваць. Калi брэдзень заводзiлi на глыбiню, я, стоячы за дзяда, мог лёгка праплысцi за сваiм колiкам i не ўпусцiць рыбу. У рыбу мы хадзiлi выключна звечара i да дванаццатай гадзiны ночы. Сусед быў перакананы, што а дванаццатай гадзiне ночы выходзiць з розных сховiшчаў уся нячыстая сiла: вадзянiкi, русалкi, ведзьмы, - i лепш з iмi не сустракацца.
Пайшлi мы аднойчы ў князеўскую раку, што цячэ ад нашых Стажкоў цераз лугi, якiя называюцца Сутокi.
Заходзiлi мы са сваёй прыладай цiха, лiшне не боўталiся, каб не палохаць рыбу. Лавiлася добра. Пудовыя торбы, якiя вiселi цераз плячо ў кожнага, былi напалову запоўненыя лiнямi, язямi, акунямi. А час наблiжаўся да поўначы. Сусед ужо разы са два нагадваў пра гэта. Бацька, жартуючы, адказваў, што сёння нячыстая сiла выйдзе на гадзiну пазней, бо так у iх гадзiннiк паставiў п'яны загармiстар, местачковы гадзiннiкавы майстар. Бацька прапанаваў абавязкова зайсцi ў затончык, увесь бераг над якiм быў закрыты алешнiкам.
Цiхенька-цiхенька абышлi мы затончык, развёўшы крылы брэдня, i пачалi iх сцiскаць, падводзiць адно да аднаго. У гэты момант памiж крыламi ўзняўся такi лопат, такi гармiдар, затрубiлi нейкiя трубы, можна было напалохацца i вельмi смеламу чалавеку, якi нi ў якую нячыстую сiлу не верыць. Сусед жа напалохаўся страшэнна, што я i адчуў па крылу, якое пачало вiхляцца ва ўсе бакi. У гэты момант мне ў карму нешта стукнула. Я, не пускаючы свайго дзяда, мацнуў рукою i трапiў на нейкiя кiпцюры. Не думаючы доўга, выгукнуў:
- Ай, чорт!
Сусед адразу кiнуў сваё крыло, якое ледзь паспеў перахапiць тата, выскачыў з вады на бераг i адтуль падаў голас:
- Няхай яна затоне такая рыба! Даўно трэба было канчаць!
Тым часам я абмацваў рукою пад вадой сваю здабычу. Урэшце спавясцiў:
- Не, гэта не чорт, а качка.
Сусед тады бултых з берага ў ваду ды пытаецца:
- Адна? А як жа мы будзем дзялiць?
Я засмяяўся:
- Нiяк! Вы ж адмовiлiся ад яе.
Так i выйшла: рыбу мы падзялiлi на тры часткi, а качку я аднёс дадому.
Была гэта не старая качка, а качанятка. Мама падрэзала яму крыльцы. Пасядзела качанятка колькi дзён у хаце. Пачало адразу свойшчыцца, звыкаць да людзей. Мацi стала выпускаць яго на панадворак да курэй, да гусей. Так яно i жыло ў нас да самай восенi. Сусед, праўда, некалькi разоў пытаўся, калi будзем дзялiць качку, але я адмаўляўся. А тут пачалi ляцець птушкi ў вырай: журавы, гусi, качкi... Калi паляцелi качкi, закрычалi з неба, наша Шэрачка, - так мы яе звалi, - спачатку пачала бегаць па дварышчы, тыкаючыся ў плот, у сцены, а пасля ўзнялася на крылле, бо яно адрасло за якi месяц, i падалася да чарады. Мы ўсе стаялi i глядзелi, як Шэрачка знайшла сваiх сябровак у бясконцым небе. Мама наша сказала:
- Свеце мiлы! Як свой да свайго горнецца, як воля вабiць усiх... Здаецца, чаго ёй у нас не хапала, не крыўдзiў нiхто, але ж не - там лепей...
Вясною, калi з выраю птушкi ляцелi, адна качка разы са два над нашай хатай пракружылася. Можа, хворая якая, а можа, i наша Шэрачка прызасталася прывiтаць нас. Хто ж цяпер скажа...
Што расце на жабiнай скуры?
У лiку дзвюх найлепшых школ дарэвалюцыйнай Вiленшчыны была Мядзельская. Дзякуючы шчаслiваму збегу сямейных акалiчнасцей, давялося i мне два гады вучыцца ў гэтай школе. Усе прадметы ў чацвёртым i пятым класах вывучалiся паводле гiмназiчных падручнiкаў. Асаблiва матэматыка i прыродазнаўчыя навукi. Усе вучнi iмкнулiся вучыцца як мага лепш, не заставацца ззаду ад сваiх сяброў. Кожны марыў аб тым, каб пасля гэтае школы пайсцi вучыцца далей. Ва ўсякiм разе ўсiм было добра вядома, што век непiсьменных скончыўся. Усюды, куды не паткнешся, перавагу аддавалi пiсьменным людзям. Адзiн iраз на год, звычайна вясной, прыязджаў у школу з Вiлейкi, з нашага павятовага горада, iнспектар. Такiмi iнспектарамi былi збольшага настаўнiкi гарадскога чатырохкласнага вучылiшча. Былi яны людзi добра адукаваныя, паканчалi настаўнiцкiя iнстытуты або ўнiверсiтэты. Насiлi настаўнiцкую форму: сiнiя сурдуты з пятлiцамi i залатымi гузiкамi. Для нас, вясковых дзяцей, якiя не бывалi далей свайго мястэчка, не бачылi нi чыгункi, нi, тым больш, аўтамашын, а начальства бачылi толькi на пошце - прыезды iнспектара былi вялiкай падзеяй. Усе хвалявалiся: у такiя прыезды строга правяралiся i нашы веды.
Вясной 1914 года стала вядома ў нашай школе, што да нас едзе iнспектар i будзе дакладна праз два днi. Перад гэтым была праведзена вялiкая падрыхтоўка, а больш правiльна сказаць - праверка. Наш настаўнiк бегла сам экзаменаваў усiх вучняў i па ўсiх прадметах. Здавалася, што ведаем мы ўсю праграму на "выдатна". Настаўнiк нас папярэдзiў, каб мы не палохалiся, бо ў выпадку чаго сорамна будзе яму, настаўнiку. Школу прыбралi, аздобiлi зелянiнай. Урэшце iнспектар прыехаў. Быў гэта вельмi вясёлы, жвавы, малады яшчэ чалавек. Правяраў ён нас нават з меншай прыдзiрлiвасцю, чымсьцi наш настаўнiк. Спачатку мы крыху хвалявалiся, а пасля другога ўрока асвойталiся i адказвалi дужа добра i спакойна. Iнспектар не ўтрымаўся, каб не сказаць пра ўсё добрае ў нашай прысутнасцi. Такое бывае рэдка.
- Дам я вам яшчэ адно-аднюсенькае пытанне, - звярнуўся iнспектар да нашага выпускнога класа. - Што расце на жабiнай скуры - воўна або пух?!
Калi на кожнае папярэдняе пытанне ўзнiмалася дваццаць - трыццаць рук, дык на гэтае не ўзнялося нi аднае. Мы ўсе задумалiся: нiбыта на жабе, апрача слiзкае скуры, нiчога няма, нi воўны, нi пуху, але ж такi паважны чалавек пытаецца...
- Дык што ж вы, гэткiя выдатнiкi, не ведаеце такой простай рэчы? запытаўся ён зноў.
I тады падняў руку адзiн наш хлопец, Амброжы, заiкасты.
- Скажы!
- П-п-п-пух! - выцiснуў ён пры абсалютнай цiшынi ў класе.
Засмяялiся ўсе без выключэння. Бедны Амброжы пачырванеў, збянтэжыўся.
- Сядай, хлопча. А цяпер хто дасць правiльны адказ: чым пакрыта жаба?
Усе паднялi рукi. Адказ задаволiў iнспектара. А для нас, як пасля тлумачыў настаўнiк, гэта быў урок на ўсё жыццё: трэба добра вывучаць усе навукi, каб змагчы самастойна адрознiць праўду ад няпраўды.
Не спакушай двойчы свой лёс
Калi хто-небудзь з нашай сям'i хадзiў з мястэчка Мядзела ў старое Мядзела, дзе была пошта, мядзельскiя крамнiкi прасiлi ўзяць i за адным заходам аддаць на пошту iхнiя грошы, якiя яны пасылалi пад тавары. Грошы былi па тым часе вельмi немалыя: па дзве-тры сотнi рублёў. Мы не адмаўлялiся, бо цяжкага ў гэтым нiчога не было. Але вось здарылася такое.
Мой самы старэйшы брат Ваня, якi з Вiльнi прыехаў на зiмовыя вакацыi, падвязаўшы канькi, накiраваўся на пошту. Па дарозе яго папрасiў адзiн крамнiк, каб ён узяў заадно i адправiў семсот рублёў. Брат узяў i - гайда праз возера. Грошы з торбачкай паклаў за пазуху. Прыкацiў на пошту, не адвязваючы канькоў, заходзiць, кладзе на бар'ер бланк пераводу. Палез па грошы - грошай няма. А грошы, на тыя цэны, - паўсотнi кароў дойных купiць можна. Нi слова не кажучы, выйшаў ён з пошты ды на каньках тым жа следам праз возера. А ехаў ён не па наезджанай дарозе, а па чыстым лёдзе. Праязджае палову дарогi - ляжыць торбачка, грошы ўсе цэлыя. Падняў ён яе ды, не кладучы нiкуды, у руках трымаючы, - на пошту i аддаў у належным парадку, пад квiтанцыю. Прывёз ён квiтанцыю старому Моўшу.
- Дзякуй табе, Ваня, дзякуй!
- Дзякаваць не варта, дзядзька Моўша, але больш нiколi чужых грошай браць не буду.
Ды i расказаў яму пра ўсё здарэнне.
Толькi ад аднаго расказа мама плакала наўзрыд. А ўсёй сям'ёй мы вырашылi так: "Дзякаваць лёсу, што ён пазбавiў нас ад такога гора. Але не трэба спакушаць свой лёс двойчы".
Лыжка дзёгцю
Памiраў мой найлепшы сябар Антось Слабковiч. Той самы Антось, з якiм я сядзеў на адной парце ў школе, з якiм плаваў па ўсёй Мястры i нават па Нарачы, з якiм я пералiчыў усе палi былога патаемнага моста памiж мястэчкам i востравам, з якiм абышоў усе баравiковыя палянкi ў прымядзельскiх барах i пушчах, з якiм нават хадзiў на таямнiчае, дзiвосна-прыгожае, але i страшнае Рудакоўскае возера, з якiм, а больш правiльна сказаць - у якога я прачытаў цэлы вялiкi чамадан антыўрадавых, рэвалюцыйных выданняў i пракламацый.
Гэты мой задушэўны сябар Антось ляжаў у вялiкiм пакоi свайго дома, на высокiм тапчане. Тапчан быў засланы коўдрамi змрочных, цьмяных колераў. Толькi пад галавой, адцяняючы ўсю гэтую жалобу - снежна-белая падушка.
У галовах у яго стаялi вялiзныя падсвечнiкi, прынесеныя з касцёла, а ў гэтых падсвечнiках гарэлi васковыя свечы-грамнiцы. Ягоная мацi, удава Эмiлiя Iванаўна, ляжала крыжам на падлозе перад абразом Вастрабрамскай маткi боскай i, толькi паводзячы, як пры сутарзе, рукамi i нагамi, давала знак, што яна яшчэ пакуль жывая сама, што ў яе схуднелым целе яшчэ трымаецца дух.
Суседкi, паапранаўшыся як манашкi - дзве хусткi: чорная зверху, белая пад ёй, - стаялi i сядзелi каля сцен i ўпаўголаса, трымаючы перад сабой кантычкi, спявалi "Здровась, Марыя". Усё было зроблена для таго, каб выгнаць невядомую хваробу з гэтага наогул моцнага хлопца. А яна не выходзiла нiяк. Не памаглi тут i дактары, якiя нешта таямнiча сказалi адзiн аднаму, маўляў, "iнкогнiта", i пайшлi разам з хаты.
