Выбраўся ён урэшце ў свет, некуды далёка, у вялiкi горад. Там хутка знайшоў знаёмствы i ўваход у дамы, куды частыя шумныя забавы вабiлi адусюль моладзь. Тут нейкая панна Аўрэля, худая, тонкая, бледная, пустая i легкадумная (бо дбала толькi пра тое, каб быць лёгкаю, зграбнаю, найменей мець цела i як вецер лётаць у салонах). Доўгiя бяссонныя ночы яна бавiла на балях i пагулянках. Там лёгка скакала вальс, нястомна лётала над падлогаю; рой залётнiкаў заўсёды акружаў яе. Уставала з пасцелi, калi сонца хiлiлася да вечара. Сустрэў Люцэфуга яе на нейкiм бале i ўзяў на вока; даведаўся яшчэ, што панна Аўрэля мае ўласную вёску i вялiкiя грошы. Маёнтак i грошы - рэчы, вядома, патрэбныя.
Аднаго разу на свiтаннi вярнуўся ён дадому, зачынiў вокны, але не мог заснуць: Аўрэля стаяла ўваччу. Думаў, як лёгка яна таньчыць, якая зграбная, вясёлая, сапраўды эфiрная нейкая, а яшчэ, здаецца, i характарам падобная да яго. О! Калi бы ён меў такую жонку, быў бы найшчаслiвейшы з людзей, вечнае каханне i згода панавалi б мiж iмi. А да таго ж - маёнтак i грошы. I ён вырашыў: што б там нi было, паведамiць ёй пра сваё каханне i прасiць яе рукi.
Люцэфуга дабiўся свайго, ажанiўся з Аўрэляю. Каханне i згода былi мiж iмi цэлую восень i зiму. Час весела ляцеў у тэатрах i канцэртах, ездзiлi на балi i самi прымалi гасцей. Ён па сваёй завядзёнцы гуляў у карты да самага свiтання, а яна захапляла моладзь лёгкасцю ў танцах, жывым сваiм характарам i вясёлымi размовамi.
Вясною яны прыехалi ў вёску, каб вечарамi прагульвацца пад ясным небам, адпачываць у засенi лiп, слухаць салаўiныя i жаўруковыя спевы. Але, ах! Гэтаю вясною напаткалi Люцэфугу найвялiкшыя пакуты i ляснулi ўсе яго надзеi.
Увечары, на захадзе сонца, выйшлi яны прагуляцца ў поле. Неба было пагоднае, паветра цiхае. Iдучы недалёка ад лесу, размаўлялi пра сваiх знаёмых. Аўрэля захоплена казала пра аднаго маладога кавалера, якi быў надзвычай спрытны ў танцах, Люцэфуга хвалiў свайго сябрука, што, гуляючы ў карты, нiколi не праiгрывае. Мiж iмi ўсчалася спрэчка, i калi Аўрэля, даводзячы сваё, усё больш i больш злавалася, - нечакана зашумеў лес i вецер засвiстаў над полем. Аўрэля, гэтая лёгкая паветраная iстота, як пяро, узляцела i хутка, так што нельга было яе стрымаць, падымалася ўсё вышэй i вышэй. I вось ужо ляцiць над бярозавым гаем, муж глядзiць на яе, ломячы рукi, i не ведае, што яму рабiць.
Аўрэля ляцiць разам з ветрам, нiбы лёгкi матыль. Люцэфуга бяжыць праз палеткi, лясы i горы з надзеяю, што, можа, яна затрымаецца дзе-небудзь на вяршынi гары цi на высокiм дрэве. Людзi рознага звання, што праязджалi непадалёк, паглядалi на гэта са здзiўленнем. Адны смяялiся, другiя спачувалi Люцэфугу, але нiхто не мог яму дапамагчы.
Муж бег, пакуль яшчэ мог бачыць яе здалёк, але калi ноч апусцiлася на зямлю, Аўрэля знiкла з вачэй. Бедны Люцэфуга спынiўся сярод цёмнага лесу, чуе вакол сябе толькi савiныя галасы, не ведае, у якi бок падацца; хадзiў усю ноч, i гэты лес, здавалася яму, не меў нiдзе канца. Змардаваны, ён сеў пад дрэвам, глянуў на зорнае неба, успомнiў прароцтва Драўлянага Дзядка. Цяжкi сум лёг яму на сэрца:
- Дзе Аўрэля? Цi яна жывая? Цi вернецца калi да мяне? - уздыхнуў, i слёзы палiлiся з вачэй.
Так i блукаў ён без сну цэлую ноч па лесе. На ўсходзе пачало свiтаць, зарумянiлiся аблокi. Люцэфуга, бачачы дзённае святло на небе, крыху супакоiўся. Вырашыў iсцi на ўсход. Калi сонца ўжо было высока, пачуў голас касцельных званоў, i яны вывелi яго з лесу да чалавечага жытла.
Гэтая вёска яму незнаёмая, далёка зайшоў ад свайго дому; заходзiць у сялянскую хату, твар яго самотны, бледны, нявыспаны, змучаны начным блуканнем. Люцэфуга расказваў гаспадару пра сваё няшчасце, той доўга слухаў i здзiўляўся, што кабета была такою лёгкаю i паляцела з ветрам. Гаспадар задаволена глянуў на сваю жонку, што завiхалася па гаспадарцы, злiтаваўся, запрасiў госця адпачыць i паабяцаў адвезцi дахаты.
Люцэфуга вярнуўся ў жончыну вёску. Усюды пуста. Няма Аўрэлi. Паслаў людзей паўсюль, каб даведалiся пра яе. Пасланцы вярнулiся без анiякае весткi. Разышлася пагудка па ўсёй ваколiцы, i нават у горадзе было вядома, што Люцэфугава жонка паляцела з ветрам. Адны спагадалi яму, другiя, чуючы такiя дзiвы, рвалi ад смеху бокi.
Ён не выходзiў з дому, усё разважаў, што рабiць. Аднаго разу сядзеў увечары самотны ў пакоi: шэры змрок i маўчанне былi яму сябрамi. Тут забягае лёкай i паведамляе, што прыехаў нейкi пасланец з лiстом. Ён глянуў на яго з невыказнай радасцю: лiст быў падпiсаны рукою Аўрэлi.
Люцэфуга прачытаў лiст i застыў як скамянелы. Аўрэля жывая, але каханне, што яна мела да мужа, страцiла назаўсёды. Пiша, што закончыла паветранае падарожжа за пяцьдзесят вёрст ад свайго дому, жыве цяпер у маёнтку даўняга свайго прыяцеля i вяртацца да мужа, у якога характар i погляды зусiм iншыя, чым у яе, не думае. I таму яна рупiцца аб разводзе, не шкадуючы на гэта анiякiх грошай.
Люцэфуга хутка страцiў жонку, маёнтак i ўсе надзеi; прыяцелi i знаёмыя, што прыязджалi да яго на гасцiны i на начныя забавы, бачачы яго няшчасным, пагарджалi iм i здзекавалiся з яго. Не маючы сiл трываць гэтыя здзекi, ён схаваўся назаўсёды ад усiх знаёмых.
Мiнула некалькi гадоў. Пра Люцэфугу нiхто нiчога пэўнага не чуў. Успамiналi толькi яго вяселле i развод. Пасля пайшлi пагалоскi, што жыве ён на гэтым свеце без усялякае мэты, узненавiдзеўшы ўсё пад небам, праклiнае сённяшнi дзень i не верыць у будучыню.
Праз нейкi час кожны, хто iшоў па калiдоры езуiцкага калегiума ў Полацку ля Архiтэктанiчнае залы, чуў голас Дзядка. Той паўтараў:
- О! Люцэфуга! Люцэфуга!
Пачуўшы гэта, шкаляры i настаўнiкi смяялiся, гаворачы мiж сабою, што Драўляны Дзядок праз столькi часу згадаў пра Люцэфугу.
Надышла поўнач. Шмат хто ў кляштары езуiтаў яшчэ не спаў. Чуючы нейкi незвычайны шум на калiдоры, людзi павыходзiлi з келляў, каб даведацца, што там чынiцца, i бачаць: стаiць ля сцяны ў слабым месяцавым святле нейкае страшыдла на мностве лапаў. Перапалоханыя, яны разбеглiся i расказалi ўсё iншым. Пасля ўсiм гуртам з запаленымi свечкамi выйшлi другi раз, але гэтае страшыдла, аслепленае святлом, ужо некуды знiкла. Але лёскат i шум па-ранейшаму адзываўся ў цёмным калiдоры. Перапалоханыя, усе сядзелi ў сваiх келлях i да вiдна не маглi заснуць.
Ранкам, збiраючыся адусюль, манахi апавядалi адзiн аднаму пра тыя начныя жахi. Езуiт-брамнiк казаў, што гэтае начы ён чуў на калiдоры нейкi дзiўны лёскат, а пасля нiбы енкi i падземныя стогны. Калi ён выйшаў з келлi, убачыў жахлiвыя дзiвы: нейкая пачвара сунулася па калiдоры, быццам човен па вадзе, i мноства лапаў з аднаго i з другога боку падымалiся i апускалiся, нiбы вёслы. Перапалоханы, ён закрычаў:
- Усё жывое славiць Пана Бога!
Страшыдла iмгненна знiкла, а ён, запалiўшы свечку, ноч навылёт гаварыў пацеры.
Дзiўнае вiдовiшча бачылi некаторыя вучнi, калi познiм часам, не запальваючы святло, сядзелi ў сваiх келлях. Шмат хто, чуючы нейкi неспакой i страх, павярнуўшыся, заўважаў ля сябе страшыдла, якое адразу ж знiкала; збiралiся ўсе ў адну грамаду, i нiхто ўжо не начаваў у келлi адзiн.
Але i ўдзень было адно вусцiшнае здарэнне. Нейкi музыка, што служыў пры езуiцкiм касцёле, раней калiсьцi сябраваў са студэнтам Люцэфугаю. Гэты музыка быў адзiн у пакоi, калi гадзiннiк прабiў паўдня; ён на флейце развучваў духоўныя п'есы славутых кампазiтараў. Потым склаў ноты, стаў спiнаю да вакна i па памяцi iграў варыяцыi, якiя яму прыходзiлi ў гэты час у галаву. I тут бачыць, як у цёмным куце з-пад падлогi вылазiць прусак, паўзе на сярэдзiну пакоя, спыняецца, пачынае надзiмацца i расцi. Пасля з-пад чорнай скарлупiны з'яўляецца чалавечая галава i страшнымi вачыма пазiрае на музыку. Музыка пазнае Люцэфугаў твар; перапалоханы, выпусцiў з рук флейту, скочыў ад вакна, а сонечны прамень стрэлiў праз шыбу на страшыдла, i яно iмгненна знiкла. Музыка выскачыў з пакоя i, бегучы па калiдоры, крычаў:
- Люцэфуга! Люцэфуга!
Усе са здзiўленнем глядзелi на яго, распытвалi, што з iм, але ён, бледны, як труп, маўчаў i дзiка аглядаўся. Прайшло шмат часу, перш чым ён апрытомнеў i расказаў пра тое страхоцце.
Яшчэ колькi начэй паўтаралiся гэтыя жахi. Нарэшце ксёндз-рэктар загадаў запалiць у асобных мясцiнах кляштара грамнiчныя свечкi, ды так, каб iх святло разлiвалася па калiдорах. Такiм чынам вярнуўся спакой, i Люцэфуга больш не з'яўляўся.
Калi Ротмiстар расказваў такое, дзецi стаялi ля бацькi, i адзiн з iх заплакаў. Бацька спытаўся малога, чаму той плача.
- Баюся Люцэфугi, - адказаў сын.
Тады пан Зямельскi загадаў iм усiм iсцi па сваiх пакоях, памалiцца i класцiся спаць.
Малыя дзецi разам з мацi i паннай Анэляй, пажадаўшы добрае ночы бацьку i гасцям, выйшлi.
- А мы яшчэ пасядзiм, - сказаў гаспадар, - Ротмiстар ведае шмат цiкавага пра Драўлянага Дзядка, няхай расказвае нам яшчэ што-небудзь.
- Вы чулi, як Драўляны Дзядок прарочыў студэнту Люцэфугу, - прамовiў Ротмiстар, - а цяпер раскажу, што прадказаў ён гордаму Фiлосафу.
ГОРДЫ ФIЛОСАФ
Дык вось, быў у тыя часы ў Полацку шкаляр, якога калегi i знаёмыя звалi толькi Фiлосафам, - з тае прычыны, што найбольшую прыхiльнасць ён меў да гэтага прадмета. Мала яму было аўтараў, дазволеных у школах. Ён iмкнуўся розным чынам набыць або прачытаць забароненыя ды антырэлiгiйныя кнiжкi французскiх фiлосафаў. Чытаў ён звычайна ўначы, калi ўсе спалi, а ўдзень i ўвечары апавядаў прачытанае сваiм калегам i пачынаў з iмi дыспуты, у якiх з вялiкiм трыумфам перамагаў.
