Так самавiты, так фацэтны
I пазiраюць так прыхiльна,
Прыгледзься толькi да iх пiльна!
I многа ж iх: не змерыш крокам
I не акiнеш нават вокам;
Стаяць радамi, зухаваты,
Як на ўрачыстасцi салдаты.
А тая ранiчка на полi
У часе летняга расквету!
Эх, выйдзi ў поле, брат, дасвету:
Не будзеш каяцца нiколi.
Зiрнi, прыслухайся наўкола:
Як цiхамiрна, як вясёла.
I ў кожным дрэве, i былiнцы,
I ў малюпасенькай раслiнцы,
Ну, ва ўсiм чысценька дазвання
Блукае радасць спадзявання.
Куды нi глянь - усё ў настроi
I ў добрай згодзе мiж сабою;
Само паветра жыва, дыша,
Бы ў iм хтось хвалы жыццю пiша,
Праменна-светлы, яснавокi,
I гаснуць-нiкнуць ночкi змрокi.
Усход жыве, гарыць, палае,
Слупы-праменнi падымае,
Бы тыя рукi блаславення
У часе шчырага малення.
I вось яна, жыцця крынiца,
Сама багiня-чараўнiца,
Ўзышла на небе i мiргнула,
Расу ў брыльянты абярнула,
Глядзiць прыветна, ўсiх кахае,
Па свеце стрэлы рассыпае
I песцiць шчыра ўсiх, як матка...
Хiба забудзеш мiг той, братка?
Каб завяршыць малюнак лета,
Каб песня ўся была дапета
На мой манер i на мой лад
I апiсаць усё падрад,
Я, адчуваючы патрэбу
Аддаць падзяку зямлi, небу,
Хачу ў парэчанскi лясок
Зайсцi яшчэ, ну, хоць разок,
Узяўшы кошык цi каробку,
I ўжо тады паставiць кропку
I кончыць з летняю парою.
Мне не даюць грыбы спакою,
Баравiкi мне часта сняцца,
Мне з iмi трэба паквiтацца;
Я чую - грэх iх абмiнуць,
На iх увагi не звярнуць.
Чорнагаловыя, ўдалыя,
Баравiчкi мае любыя!
Якою слаўнаю сям'ёю
Вы ўстаяце перада мною!
Я помню летнiя часiны
I вас, грыбныя баравiны!
Ранюткi час. Нiдзе нiкога,
Мiж дрэў звiваецца дарога,
А па дарозе ты з кашом
У лес шыбуеш цiхачом,
Каб ашукаць жанок руплiвых,
Бяссонных, вечна клапатлiвых,
I iм на злосць, на зайздрасць тую
Набраць грыбоў капу, другую,
Пакуль агледзяцца яны,
Што там "карэньчыкi адны".
Наладзiў струны лес маўклiвы
На лад вясёлы, на шчаслiвы;
I толькi сонцаў круг чырвоны
Асыпле золатам кароны
Высокiх хвой у тым бары
I кiне багру па кары,
Ачнецца лес, звiняць прагалы,
Як мнагаструнныя цымбалы,
I толькi пошчак той якоча,
Пералiваецца, гагоча,
Бяжыць па ўзгор'i мiж палянак,
Як спеў размашыстых гулянак.
- Марыля, гу! гу-гу, Тацяна!
- Гу-гу, Магдуся! Гу, Мар'яна!
- Антоля! цётка Мiхалiна!
- Алеся! Зося! Катарына!
Па лесе ходзiць пагалосак
Дзяўчат, жанок вакольных вёсак;
Грымяць, трасуцца баравiны,
I бас тут чуецца мужчыны.
Але ўсяго тут цiкаўней
Прынамсi, так было даўней,
Калi свяржэнскiя кабеты
Капэляй прыйдуць у лес гэты,
Ды з iх кабецiна якая
Капэлю згубiць i гукае
I па iмёнах называе:
"Каруся, Палуся,
Цацэля, Марцэля,
Алена, Магдалена,
Зося, Антося,
Анэта, Праксэта,
Цётка Югася,
Бабка Кася! Гу-у-у!"
I смешна часам i цiкава,
Як бы тут робiцца аблава.
Шнуруюць бабы i дзяўчаты
I кантралююць мох узняты
I тыя кучачкi калюшак,
Дзе грыб схаваў свой капялюшык.
Другая нiзенька прыгнецца,
Не ходзiць - поўзае вакол,
Рукою мацаючы дол,
Як бы на клад найшла, здаецца,
I так старанненька шукае:
I пад ядлоўчык заглядае,
Пад верасок i пад хваiнку,
Разгорне кожную гарбiнку
I моху купiнку ўздзярэ
Ну, ўсё як ёсць перабярэ.
А як надарыцца часамi
Табе, вандруючы лясамi,
Найсцi на неруш, дзе нiколi
Нiякай Тэклi, нi Аўдолi
Нага нi разу не ступала
I вока iх не зазiрала!
Зiрнеш i страчваешся ты:
Сядзяць грыбы, як капыты,
I, разгарнуўшы парасоны,
Глядзяць, бы нейкiя персоны,
Крыху сур'ёзны, чуць пануры
Вiдаць, не простае натуры.
Якiя постацi iх, мiны!
А як пралазяць скрозь галiны!
Як пад ядлоўцавыя лапкi
Яны хаваюць свае шапкi!
Стаiш, бы ўкопаны, прад iмi
I прагна мерыш iх вачымi,
Яны ж, ну, вочы адбiраюць,
Цябе аж дрыжыкi праймаюць:
Так многа iх, i ўсе таўсматы,
Прыземiсты, карэнкаваты,
Чорнагаловы, паўнацелы,
Як тонкi кужаль, знiзу белы;
Сядзяць асобна i радамi,
А дзе i зросшысь спарышамi.
Што нi асоба - свой узор,
Свая пасада i свой двор.
Глядзiш на iх - i сэрцу мiла,
Як бы з iх сходзiць нейка сiла,
Цябе чаруе, захапляе,
Па жылах радасць разлiвае.
Дадому прыйдзеш, ляжаш спаць
Так уваччу яны й стаяць...
Эх, досвiтак маленства, лета!
Вамi навек душа сагрэта!
XXVI. АГЛЯД ЗЯМЛI
Прайшло ў Парэччы лет нямала;
Яно ж не цешыла Мiхала,
Хоць тут мясцiнка гожа, мiла
I так гарнула, так хiлiла
К сабе i лесам, i лугамi,
I старасвецкiмi дубамi!
Ды што краса без аўладання?
Адно пустое парыванне
У цьме далёкi блеск зарнiцы:
Ўсё гэта - скарбы чужанiцы,
Магната князя Радзiвiла,
А ты, пакуль ёсць рух i сiла,
Служы панам, збiрай iх крошкi
I ведай цьмяныя дарожкi
Батрацкай долi да магiлы,
Служы, пакорны i пахiлы,
Служы з-за панскага агрызка
I заўжды гнiся нiзка-нiзка!
Няўжо ж i век прабыць слугою
I чуць пагрозу над сабою,
Што пан у кожную хвiлiну
Цябе пагонiць, як скацiну?
Пагонiць вон без разважання,
Бо пан не мае спагадання,
Што трэба жыць з сям'ёй на свеце,
Што ты, як рыба тая ў сецi,
Не маеш волi, нi разгону,
Што ты не чуеш жыцця звону,
Што гэты свет табе завязан
I шлях прасторны твой заказан.
А дзе ж той выхад? дзе збавенне
З няволi цяжкай, з паланення?
Адзiн ён ёсць: зямля, зямля,
Свой пэўны кут, свая ралля:
То - наймацнейшая аснова
I жыцця першая умова.
Зямля не зменiць i не здрадзiць,
Зямля паможа i дарадзiць,
Зямля дасць волi, дасць i сiлы,
Зямля паслужыць да магiлы,
Зямля дзяцей тваiх не кiне,
Зямля - аснова ўсёй айчыне.
Мiхал у часе вандравання
На адзiноце сам з сабою,
З гарачым сэрцам i душою
Развязваў важнае пытанне
Аб той зямельцы аб уласнай.
Яна свяцiла зоркай яснай,
Яна гарнула i хiлiла,
Бы нейкiх чар нязнаных сiла.
Свая зямля, свая пасада!..
Цi ёсць мацнейшая прынада?
Мiхал станоўка, ненарокам
Iшоў да мэты крок за крокам.
Ён паскупеў i нават значна.
Што ж? лепей з'есцi не так смачна,
Загнаць запас на хлеб, на сала,
Абы капейка перапала,
I лiшнi выгадаць рубель
Ды палажыць яго ў кашэль.
Наогул трэба жыць больш змысла
I больш мяркоўна, болей сцiсла,
Трымаць зачыненымi губкi
I меней трацiць на пакупкi.
I так пацiху ды памалу
Прыдбалi трохi капiталу,
Каб хоць пачатачак зрабiць
I першы камень залажыць
На грунце вольнае зямелькi,
Адной-адынай збавiцелькi
Ад панскай ласкi i апекi,
I плюнуць iм за тыя здзекi,
Што так уелiся ўжо ў косцi,
Калом зямля вам, ягамосцi!
Цаною доўгага шукання,
Парады, спрэчак, разважання
I гэтых мыслей натужэння
I нестрыманага iмкнення
Не знаць нi службы той, нi пана
Была зямелька апытана.
Яе Мiхал - прыпомнiм гэта
Апiсваў фарбамi паэта,
Апiсваў шчыра, ўсё зазначыў,
Хоць ён зямлi тае не бачыў;
Ды мала што: нiхто нiколi
Не бачыў светлай райскай долi,
Але той рай мы так малюем,
Што асалоды яго чуем.
Ды тут замецiм стараною:
Цi не з'яўляецца маною
Прашу прабачыць мне за слова
Ўся гэта райская размова?
Але пара, пара ў дарогу,
Бо час прыстаць к свайму парогу,
Пакуль жаданне не астыла,
Пакуль ахвота ёсць i сiла.
Агледзець трэба землю тую,
Каб не гадаць, не йсцi ўсляпую,
Аб чым была ўжо пастанова;
Няхай зямелька скажа слова
I твар пакажа свой выразна,
I гэта будзе болей важна,
Чым тая iх уся размова.
I вось пад восень прад сяўбою,
Парадзiўшыся мiж сабою,
Мiхал з Антосем воз прыбралi,
Каня запрэглi, пастаялi
У нейкiм смутным разважаннi,
Ў настроi новым, хваляваннi:
Дарога, даль i лёс нязнаны
Глядзяць няветла скрозь туманы.
Эх ты, жыццё, жыццё людское!
Няма табе, няма спакою:
Ты - суматоха, вiр бурлiвы,
Ў табе загiне баязлiвы,
Як парахно, як зерне тое...
- Ну, будзем ехаць! - Едзьма, браце!
На момант цiха стала ў хаце,
Куды мужчыны завiталi,
Спынiлiсь, шапкi пазнiмалi,
Прад абразамi гнуць галовы.
- Бывайце ж, мiлыя, здаровы!
- Ну, час вам добры, едзьце з Богам!
Iм кажа мацi за парогам,
Жадае шчасця i дабра.
Мужчыны рушылi з двара,
На воз паселi i ўздыхнулi
Ды ўлева к дубу павярнулi.
Ускiнуў жвавы конiк грывай,
Два разы пырхнуў выразлiва
Вiдаць, далёкую дарогу
Пачуў Сiвак, забiў трывогу
I, шыю выгнуўшы дугою,
Пабег вясёлаю трусцою
Па гладзi мяккага дзiрвана.
Алесь i Костусь з-за паркана
Глядзелi iм услед маўклiва,
I думка нейкая тужлiва
