Яна ў пякельны мрок засцеле
Яго жыццё i гэты свет;
Сатрэцца, згiне яго след
У тым сусветным праху-смерцi,
Як бы й не жыў на гэтым свеце.
Ён чуе страшнае тамленне,
Яго жахае знiштажэнне,
Ён хоча жыць... Прэч, ценi мроку!
Там сэрцу цяжка, цёмна воку...
I гэта там ён адпачыне?!
О, не!.. I кроў у жылах стыне,
I сэрца ў страсе замiрае,
I пот халодны выступае.
Якая гэта недарэчнасць?!
Хiба ён жыў?.. о, вечнасць, вечнасць!
Як зразумець цябе i змерыць?
I каго слухаць? каму верыць?
Мiхал ахоплен цёмнай хваляй,
Не хоча думка йсцi ўжо далей,
Ён хоча сцiшыць жудасць тую,
Ён прагне чуць душу жывую.
- Ну, што ты, мацi: ты б прысела,
Да жонкi мовiць ён нясмела,
А вочы просяць спачування,
Жывога слова, спагадання.
I ёй таксама несалодка
Каротка, песня, ты, каротка
I зацiхаеш так не ў часе!
Балiць ёй сэрца аб Мiхасю;
Яна адгадвае душою,
У якiм ён цяпер настроi.
I цяжка ёй. Яна ўздыхае,
Iдзе, сябе перамагае,
I горла цiснуць ёй залозы,
I волi, волi просяць слёзы.
- Памру я, Ганна! - кажа цiха.
Дайшоў да дна свайго кялiха.
Мiхась глядзiць кудысь далёка,
I нудна ёй ад тога ўзроку,
Надзеi гiне рэштка тая,
I большы смутак пашыбае.
Мiхал здзiвiўся: ён не тое
Хацеў сказаць, а штось другое,
Ды так сказалася. Ну, што ж?
- Не думай гэтак ты, нябож!
Цi мала людзi так хварэлi?
Хварэлi годы - не нядзелi,
Такiх здарэнняў вельмi многа,
Але ачуньвалi, й нiчога.
I ты, дасць Бог, на ногi станеш,
Пяройдзе лiха, ачуняеш.
Мiхал глядзiць ёй пiльна ў вочы,
Штось расчытаць па твары хоча.
Але з усмешкаю крывою
Трасе адмоўна галавою
Пацеха, знаць, яму малая;
I погляд дзесь iзноў блукае,
Але не тут, а там, далёка;
Слязою мглiцца яго вока,
Ён штось яшчэ сказаць iмкнецца,
I цень на твар яго кладзецца.
З двара ўваходзiць дзядзька ў хату;
Iдзе прамовiць слоўка брату.
Антось гаворыць смела, стала,
Каб падбадрыць крыху Мiхала,
Надзею добрую падаць
I думкi смутныя прагнаць.
- Як пачуваешся, Мiхале?
Мацуйся, браце, з мала-маля!..
А дзень якi! эх, дзень харошы!
Пайсцi б цяпер, брат, па парошы!
- Так, брат, пайду ды цi вярнуся?
Якраз патраплю да Пятруся
Ў Церабяжы пад крыж хваёвы,
Сказаў Мiхал у тон размовы,
Бы то звычайнае здарэнне,
Сказаў з усмешкай засмучэння.
- Ну, ўжо i пойдзеш! не, брат, дудкi.
Аб тым паходзе няма й чуткi;
Яшчэ паходзiш за сахою
I над уласнаю зямлёю
Ты папацееш, i не мала,
На картах бабка так казала;
Не, жыць, брат, трэба i жыць - многа!
Антось гаворыць, а ў самога
На сэрцы стала штось трывожна,
Бо спадзявацца ўсяго можна;
За кожным ходзiць смерць-сляпiца.
I дзiўна рэч: цяпер драбнiца
Цi проста рысачка якая
Значэнне, сэнсу набывае
I з гэтай смерцю сувязь мае,
Цi куры ў хаце сваiм дурам
Падымуць часам шурум-бурум;
Цi абярэцца з iх якая,
Знячэўку пеўнем заспявае
Для большай важнасцi, вагi;
Цi дзесь крумкач разок, другi
У небе крумкне смутна-глуха;
Цi ў юшках песню завiруха
Зацягне жаласна, нудлiва;
Цi загугукае страхлiва
Злы гэты дух - сава-начнiца
Ў кустах альховых над крынiцай,
Гугукне так, што сэрца ные;
Або сабака той завые,
Ўсё гэта - дрэннае злучэнне,
Праявы страшнай абвяшчэнне,
I тую думку мiмаволi
На смерць наводзiць, як нiколi.
А прыйдзе ноч. Эх, ноч-цямнiца,
Зацятых страхаў таямнiца!
Глядзiш у вокны ты варожа
З свайго цямнюсенькага ложа
I за вуглом стаiш тулягай,
Вiдаць, з нядобраю развагай.
Ў мярцвячых лiсцях зiмняй стужы
Стаiўся месячык дасужы,
На шыбах белiць ён палотны,
Такi тужлiвы i маркотны.
Мiхал не спiць, а боль тупая
Яму пад сэрца падступае.
Няма надзей, няма жадання,
Цяпер на свеце ўсё дазвання
Яму нямiла, нецiкава,
I сну няма, не лезе страва.
Жыццё... ды што жыццё такое?
Эх, глупства, глупства ўсё! пустое!
Мiхал глядзiць на блеск газнiцы.
У вочы ўбiлiся драбнiцы
Дрыгучы блеск i ценi тыя
I танцы-скокi iх нямыя.
Яны варушацца, трасуцца,
Пустымi смехамi смяюцца,
То расплываюцца па столi,
То зноў насунуцца паволi.
Агоньчык дрыгае i скача...
Бы штось чуваць, нiбы хто плача,
Цi то званочак пад дугою
Звiнiць бясконцаю тугою?
Там вочы нейчыя мiргнулi...
I мыслi раптам скаканулi
У багны часаў i прастораў,
Бо iм няма гранiц, запораў.
Глядзiць Мiхал... што за хвароба?
Ён не адзiн - iх дзве асобы:
Адзiн Мiхал - нядошлы, млявы,
Другi - здаровы i рухавы!
Адзiн ляжыць, другi вандруе,
Iдзе па лесе, ў вус не дуе
I не гадае нi аб чым.
Дурны: не цямiць, што за iм
Таксама ходзiць хтось варожы,
Страшэнна здрадлiвы, нягожы,
У нейкiм доўгiм балахоне
I водзiць пальцам па далонi;
Кiўне смяшлiва, знак паложыць,
Бы штось запiсвае, варожыць.
Хто ён такi? чаго ён хоча?
Чаго схiлiўся i шамоча?
I нейкай тухаллю i тленню
Нясе ад чорнага адзення,
I востры пах чуваць кадзiла...
Ах, гэта ж смерць тут захадзiла!
Цi гэта поп?.. I ўсё прапала,
Няма i почуту Мiхала.
Куды ж ён дзеўся? Дзе ён? дзе?
Эх, быць бядзе! ну, быць бядзе!..
Ах, не: унь ён! ён воўкам стаўся.
Бяжыць як можа - знаць, спужаўся.
Ой, ой - стрыжэнь! Ён - гоп туды!
Нiяк не вылезе з вады.
Капут... Мiхал-воўк прападае,
Пад лёдам знiк, як мыш рудая,
А ўсё вакол глядзiць здзiўлёна.
I раптам нейкая заслона
Чыёюсь страшнаю рукою,
Сiнь неба лучачы з зямлёю,
Ўсё пасуваецца блiжэй!
Мiхалу робiцца цяжэй,
Ў грудзях дыханне забiвае,
А ноч-заслона нацiскае,
I светлы круг, прамень пустынi,
Вось-вось у багне-цьме загiне.
Мiхал крычыць i б'ецца ў страсе.
Заслона чуць-чуць адышлася,
Ён вочы цяжка размыкае
Ў руцэ рука чыясь другая,
I вочы, поўныя пакуты,
Да мутных воч яго прыкуты.
Зняможан цяжкiм ён змаганнем.
З глыбокiм жалем, садрыганнем
Ратунку просiць у людзей,
У брата, жонкi i дзяцей,
Бо неба жорстка, неба глуха
I не прыклонiць свайго вуха,
Хоць ты прасi, хоць ты малi,
Хоць грудзi рвi i сэрца вынi
Ты не кранеш яго цвярдынi,
Яно далёка ад зямлi,
Яно зацята, бо нямое,
Яно маўклiва, бо пустое.
- Ты пазнаеш мяне, Мiхаська?
Ён уздымае вочы цяжка,
Глядзiць на жонку. - Ганна... Мацi...
Ратунку дайце мне!.. О, браце!
Ратуй мяне! ратуйце, дзеткi!..
Сляза-палын балюча-едкi
На ўпалых вочах выступае...
Мiхал зяхае - зацiхае...
- Ой, свечку, свечку: ён канае!
На твары след пякельнай мукi,
На грудзi палi яго рукi.
Мiхал яшчэ раз здрыгануўся,
Зяхнуў так цяжка, ўвесь памкнуўся,
Яшчэ раз вочы расчыняе,
Глядзiць, бы штось прыпамiнае;
Ён цяжка дыша, духу мала,
I ўсё адразу ясна стала.
- Антоська!.. родны мой! канаю...
Перагарэў, адстаў, знiкаю...
Вядзi ж ты рэй, вядзi... адзiн...
Як лепшы брат, як родны сын.
Бог не судзiў мне бачыць волi
I кiдаць зернi ў свае ролi...
Зямля... зямля... туды, туды, брат,
Будуй яе... ты дай ёй выгляд...
На новы лад, каб жыць нанова...
Не кiдай iх... Га-а-х! - I - гатова!
Нi слоў жывых, нi сэрца стуку,
I халаднеючую руку
Антось цалуе i рыдае
I к трупу з енкам прыпадае.
У полi, полi
Пры дарожачцы
Пахiлiўся крыж
Над магiлаю.
Беглi сцежачкi
Ў свет шырокенькi,
Прывялi ж яны
К той магiланцы!..
Ой вы, дарожанькi людскiя,
Пуцiнкi вузкiя, крывыя!
Вы следам цьмяным снуяцеся
I ўсё блукаеце, бы ў лесе,
Вас горне шлях прасторнай плынi
I далягляд ружова-сiнi,
Дзе так панадна свецiць сонца,
Дзе думка тчэ свае красёнцы,
Каб новы свет жыцця саткаць,
Заспакаенне сэрцу даць
I разагнаць яго трывогi!..
Прасторны шлях! калi ж, калi
Ты закрасуеш на зямлi
I злучыш нашы ўсе дарогi?
1911-1923
