I догляду, i той увагi,
I, калi хочаце, павагi,
Тады вас хлебам ушануе,
I малаком, i пiрагамi,
Ядзяць iх мухi з камарамi!
- Так! гэта так, - Мiхал згадзiўся,
Яшчэ той брат наш не радзiўся,
Каб на ўзвi-вецер жыць багата
I ў днi будныя спраўляць свята.
Але дзе поле адзiчала,
То й там, васпане, смаку мала
Зрабi зямлю з такой аблогi!
Праз год не станеш тут на ногi!
Браты, наколькi было можна,
Вялi падходы асцярожна,
Каб збiць цану, хоць той цаны
Яшчэ не ведалi яны.
Ды як-нiяк зямлi валока,
Мiхал прыкiдвае на вока
Рахункi гэтай важнай справы.
Ў яго ваччу ўставалi лавы
Жытоў, што ўласнаю рукою
Засее восенню другою
На ўласнай гэтай на зямельцы...
А ўсё вiдаць, як на талерцы!
На курганку лясок мяшаны
Такi прыветны, хоць да раны
Яго вазьмi ды прылажы ты;
Далок паўз рэчку самавiты,
I гэтай рэчкi вiд усцешан,
Блiшчыць, бы срэбра, з-пад алешын.
Там хутаркi, ды ўсё з садамi,
То як папала, то радамi
Параскiдалiся па полi.
Зямлi i пашы там даволi.
А завядзеш i тут парадак,
То й сам харош ты будзеш, гладак.
Прайшлi мужчыны па гранiцы
I ўсе агледзелi драбнiцы
Ды сцiсла бралi пад увагу,
Як многа дасць зямля пасагу,
Калi б яе купiць прыйшлося.
Мiхал звярнуўся да Антося:
- Ну, як, Антось, твае пагляды
Наконта гэтае пасады?
Мiхал пытае, а ў самога
Купiць зямлю ахвоты многа,
I вочы поўны спадзявання,
Што iм тут будзе панаванне.
- Зямля, брат, важна! ох, зямля!
Як сажа, чорная ралля.
Купляй, заплюшчыўшы хоць вочы,
Ды колькi грошай ён захоча?
Цi будзе, брат, нам па кiшэнi?
Бо шчуплаваты нашы жменi...
I мелi доўгую нараду,
А потым моўчкi йшлi ў пасаду.
- Заходзьце ў хату, калi ласка,
Бо ўжо гатова i папаска,
Гасцей Хадыка сустракае
I на сняданне заклiкае.
Антось да воза адвiнуўся
I зараз з торбаю вярнуўся.
Мiхал з Антосем вайшлi ў хату,
З двара зусiм падслепавату,
З заметна знiжанаю столлю
I з павуццём па завуголлю.
Паўздоўж сцяны стаялi лавы;
I печ i сцены ўсе куравы,
Зямля няроўна, ўся на ямах,
На падваконнi i на рамах
След чарвяточыны замецен,
Не, выгляд хаты непрывецен!
- Сядайце ж, людзейкi-нябогi,
Ды пасiлкуйцеся з дарогi!
Да госцяў кажа гаспадыня,
Сама Фядосiха Аксiня.
Яна абрусам стол накрыла,
Гасцей уважна папрасiла;
А на стале - скаварадзiшча,
I скваркi правяць там iгрышча,
Звычай спраўляючы свiнячы,
I скрозь яешню пар гарачы
Клубкамi коцiцца i смыча
I нос прыемненька казыча.
Для завяршэння ладнай справы
Хадыка вынуў штось з-пад лавы.
I ставiць ён на стол... бутэльку,
Каб акрапiць сваю зямельку.
I вось, як чарка разоў пару
Прайшла ад госцяў к гаспадару,
Тады ўсе разам зашумелi
I праканалiся на дзеле,
Якiя людзi яны просты,
Што ашуканства, як каросты,
Цярпець не могуць i не зносяць,
Iдуць на чыстую, i досыць!
Што з першых слоў адны ў другiх
Пачулi блiзкiх i сваiх,
А як падводзiлi рахункi,
То iх скраплялi пацалункi.
- Я вас люблю! - казаў Хадыка.
I сам я - мiнскi гарамыка;
Пасябраваць хачу я з вамi,
Ядзяць вас мухi з камарамi!
I толькi вам, мае браточкi,
Каб не дажыў я гэтай ночкi,
Хачу прадаць сваю пасаду,
А сам за гандаль я засяду,
Мае вы родненькiя братцы,
Хачу я сальнiкам заняцца.
- Браток Фядос! - Мiхал гаворыць.
Не будзем доўга мы гуторыць:
Вось вам рука! - Фядос даў руку,
I ў тым агульным шуму-гуку
Зачаўся торг, пайшлi бажыцца
Ў жаданнi шчырым падружыцца,
Каб потым, далей, пры спатканнi
Не мець нiякiх нараканняў.
- Дык так: тры тысячы, Фядосе!
Той пальцам шоргае па носе,
Мiнуту мыслiць, разважае.
Мiнута важная, цяжкая.
I цiха-цiха стала ў хаце.
- Няхай так будзе, пане браце!
Гукнуў Хадыка канчаткова.
Яны рукамi крэпяць слова,
Антось iм рукi разнiмае.
- Няхай жа Бог нам памагае!
- Панамi будзеце, панамi,
Ядзяць вас мухi з камарамi!
XXVII. ПА ДАРОЗЕ Ў ВIЛЬНЮ
Дарогi, вечныя дарогi!
Знаць, вам спрадвеку самi богi,
Калi красёнцы жыцця ткалi,
I вашы лёсы вызначалi,
Няма канца вам, нi супыну;
Вы жывы кожную часiну,
То задуменны, смутна строгi,
Як след захованай трывогi,
То поўны чараў спадзявання,
То страхаў цёмнага знiкання,
Калi душа свой лёс прачуе
I ноч нябыту зацянюе...
Дарогi, цёмныя дарогi!
Вы так маўклiвы, вы так строгi!
Хто вас аблiчыць? Хто вас змерыць?
Хто вашы звiвы ўсе праверыць?
Хто вашы ходы абшукае?
Бо ўсё сваю дарогу мае!
Я не зайздрошчу тым з вас, браццi,
Каго спрадвечныя закляццi
Не парушалi, не тамiлi
I цяжкiм каменем не бiлi
I для каго ўвесь гэты свет
Ёсць аднае цялежкi след,
Пытаннi толькi дабрабыту,
Дзе ўсё прыводзiцца к карыту,
I гэта ёсць адна дарога,
Апроч яе няма нiчога.
Не! духу волi плынь жывая
Такога ладу не прымае
I не прыхiлiцца нiколi
Да гэтай лiшне простай долi,
Бо свет i жыцце мнагалучны
I мнагавобразны, выключны.
Таемна схованы, цiкавы
I разнастайны iх праявы,
Дзе кожны момант хвалi новай
Нам штось гуторыць сваёй мовай
Для сэрца i для разумення;
Дзе поўна ўсё свайго значэння,
Прыгоства, чар i глыбiнi,
Дзе граюць вечныя агнi,
Дзе патаемныя крынiцы
Звiняць, як струны заранiцы...
I толькi шкода: абмяжован
Ты, круг жыцця, i ў путы скован
Варожым поясам спавiты,
Сатканым злыднямi ў тры нiты,
З прыбiтай цёмнаю пячаццю,
Як падзалежнае закляццю.
Я знаю: скончыцца дарога,
Бо ноч нябыту, ноч-аблога
Сачыць наш час ад дня раджэння
Сляпымi зрэнкамi зацьмення,
Як дух закляцця, дух праклёну.
Ды покi круг мой не замкнёны,
Я зноў хачу зiрнуць назад
Пад тыя стрэхi родных хат,
Дзе зачалася пуцявiна,
Дзяцiнства светлая часiна...
Дарогi, вечныя дарогi!
Не вечна ж ходзяць па вас ногi!
Ды так: зрабiлi i пачатак
Тры соткi дадзены ў задатак!..
Няўжо то праўда, не вяроза?
Няўжо канец табе, пагроза,
I вечны цiск пад панскiм ботам,
I страх знайсцi канец пад плотам?
Няўжо то праўда, а не сненне
I мара йдзе ў ажыццяўленне?
Цяпер няма назад адходу!
Скiдай з дарогi перашкоду,
Нi перад чым не запыняйся
I з гэтай спадчынай сквiтайся,
Што асталося ад бацькоў
Зямелькi некалькi шматкоў,
I толькi трэба йсцi станоўка,
Адно хай думае галоўка:
Як абярнуцца тут лаўчэй,
Каб справу выканаць хутчэй,
А першым дзелам справа пiльна
Паехаць трэба ў банк у Вiльню
Навесцi спраўкi, сёе-тое
Цi разрашэнне там якое.
Аб гэтым шмат тут гаварылi
I ехаць дзядзьку прысудзiлi.
Убраўся дзядзька, як у свята;
Сказаць - не вельмi зухавата;
Пiльчак быў простага суконца
I той весь вырыжаў ад сонца;
Кашуля зрэбна, але бела,
А шапка козырам сядзела,
Хоць i зналася добра з горам;
А боты вымазаў ён здорам;
А на кiёчку за плячамi
Вiсела торба з кутасамi;
У торбе хлеб, кавалак сала,
З кiшэнi люлька пазiрала
Таварыш верны i нязменны
I з тытуном капшук раменны.
Незухавата, але гладка
На iм ляжала ўся апратка.
Вось дзядзька ўжо Маргi мiнае
I ў даль з задумай паглядае;
Iдзе, на жыта погляд кiне,
На нiвах сэрцам адпачыне,
Iдзе далей, iзноў сцiгае,
Дарога гэта - немалая!..
I думаў дзядзька, каб танней як,
Хоць бы за трыццаць пяць капеек
А чым танней, тым лепш, вядома,
Далей ад'ехацца ад дому.
У дзядзькi ў Стоўбцах быў дружака,
Вакзальны стораж, Донiс Драка;
Ён машынiстаў знаў каротка,
Кандуктарчыха - яго цётка,
А з качагарам жыў, як з братам,
I быў канторшчык яго сватам;
З тэлеграфiстамi ён знаўся,
А з дзядзькам летась сябраваўся,
Падумаць толькi - чуць не шышка!
I з аднаго яны кiлiшка
У цёткi Генi выпiвалi,
I разам восi яны кралi.
I гэтай думкай, як бы хваляй,
Падхвачан дзядзька, чэша далей
З узгорка ўнiз, iзноў на ўзгорак,
Як бы па хвалях лёгкi корак.
Але не-не ды смутна стане,
Як ён палi вакол агляне,
I гэты лес, смугой засланы,
I родны Нёман, i курганы,
I хвайнякi, i грушы ў полi,
Як бы не бачыў iх нiколi.
I блiзкi сэрцу яго сталi
Малюнкi гэтай роднай далi,
I нейкi смутак, жаль нахлынуў,
Як бы надоўга iх пакiнуў.
Iдзе наш дзядзька, разважае
I лес Сустрэнаўку мiнае,
Праходзiць грэблю i балота.
Лажылась сонца пазалота
На верх лясоў чырвоным шляхам,
I ноч панурым сваiм гмахам
У змрок нiзiны спавiвала
I сон на землю навявала.
Вось кончан лес, i Стоўбцы блiзка.
Туман на возера лёг нiзка,
Вада шумела каля млына,
Свiстала голасна машына,
А там за возерам, як струнка,
