I што яму ў той Вiльнi трэба.
Эх, цяжка ты, скарынка хлеба!
Пакуль пачуеш кроплю сiлы,
То банк мо выматае жылы
Налогам, гербавым, там, зборам,
Не развiтаешся ты з горам,
I пусцiць жыць бадай не голых.
У гэтых думках невясёлых
Антось да Вiльнi пад'язджае
I свой гарнiтур папраўляе.
XXVIII. ДЗЯДЗЬКА Ў ВIЛЬНI
I не спынiлася машына,
А ўжо пайшла мiтусянiна:
Хватаюць клумкi пасажыры,
Пад рукi б'юць "зайцы"-праныры,
Паны складаюць чамаданы,
Лубкi-каробкi, дзе схаваны
Паненак розныя прыпасы
Для завiвання, для падкрасы,
Каб трохi зменшыць перашкоды,
Пахiбкi матухны-прыроды.
Срэдзь люду рознага i панства
I мiж усякага убранства
Вiдна i дзядзькава апратка,
Пiльчак i шапачка-аладка.
Машына стала. Валiць валам
Люд у тунелi пад вакзалам,
А з iм i дзядзька цiсне збоку,
Ад шэрых свiт непадалёку.
Яшчэ нiколi дзядзька з роду
Не бачыў гэтулькi народу,
Паноў, чыноўнiкаў багатых,
Такiх таўшчэразных, пузатых,
Што можна б смела з'есцi булку,
Каб абысцi гэту качулку;
I выступаюць такiм тузам,
Iдуць, не бачаць ног за пузам,
Аж дол каменны чуць не гнецца,
Як студзень, карк яго трасецца.
"Ото паноў! о, Божа мiлы!
Якiя гладкiя iх рылы!
Якiя вусы i бароды!
Паставiць бы iх у гароды
Нi вераб'i i нi вароны
Не смелi б сесцi на загоны!
I процьма-та ж iх тут якая!
У мыслях дзядзька разважае.
А морды ззяюць, як пад лакам,
Вiдаць, жывуць яны са смакам.
А ўзяць паненак - ажно ззяюць
I ходзяць - долу не чапаюць:
Так лёгка, плытка, далiкатна,
Як бы матыль той, акуратна.
Ды што рабiць дачушкам бруку?
У гэтым iх уся навука.
Растуць, як краскi, ў добрай долi,
Не трэба йсцi з сярпом на поле,
Дзе праца ўсю красу знiмае,
А ржышча ногi прабiвае".
Iдзе наш дзядзька i баiцца,
Каб часам як не памылiцца
I не ступiць каму на ногi
I каб не збiць каго з дарогi.
А боты, падлы, ну, вiдочна,
Не так, як людзi, йдуць нарочна:
На ўвесь вакзал грымяць насамi,
Як конь па току капытамi.
Дзiвiўся дзядзька тут нямала,
Йдучы тунелем да вакзала.
Як хiтра, мудра збудавана!
Як чыста, хораша прыбрана!
А колькi вулачак i ходаў,
Палiтурованых усходаў!
Там, угары, над галавою,
Iдуць вагоны чарадою!..
О, хiтры свет, на штукi здаўся!
Тунель тым часам раздзяляўся,
I вал сярмяжнага народу
Iдзе да правага праходу.
Паны налева важна садзяць,
Дзе iх сярмяжнiкi не здрадзяць
Нi пахам дзёгцю, нi карчагi,
Нi вiдам латанай сярмягi.
Як выйшаў дзядзька наш з вакзала,
Яму аж моташна нейк стала:
Такое пекла - шум страшэнны,
Застой паветра i дух дрэнны;
Народ таўчэцца каля конкi,
Па бруку б'юць падковы звонка,
Грымяць павозкi, буды, колы,
Аж проста глушаць балаголы
I гэта процьма ўсякiх зыкаў
Злiлася ў гул адзiн вялiкi,
Дзе з непрывычкi вуху цяжка,
Дзе б'юць па сэрцы яны важка.
Снуе народ, як на пажары,
Пад iм аж гнуцца тратуары.
Эй, божы люд! Якая сiла
Цябе вiхрамi закруцiла?
Куды ты йдзеш, чаго шукаеш?
Якi ты ў сэрцы смутак маеш?
Куды вядзе твая дарога?
Чаму задума i трывога
Пячаць на твар твой палажыла?
Чаго глядзiш ты так нямiла?
Няма ў тваiх вачах прывету,
Як бы не рады сонцу, свету,
Iдзе народ, як хвалi мора,
Як хмары ў небе на прасторы,
Адны другiм усе чужыя.
Iдуць старыя i малыя,
Iдуць, шнуруюць чарадою,
Заняты кожны сам сабою.
I дзядзька з гэтым людам злiўся,
Як зерне ў зернях, загубiўся.
Быў дзядзька ў пушчах, у барох
I расчытаць iх голас мог,
I з старасвецкiмi дубамi
Каротка знаўся, як з сябрамi.
А тут - адзiн, бо ўсе чужыя,
Не знаеш, хто яны такiя,
I сам для iх ты чужанiца.
На камянiцы камянiца,
Не згледзiш неба край за iмi
I цiснуць сценамi сваiмi.
Iдзе так дзядзька i па бруку
Адзiн за дзесяць робiць груку.
А дзе ж той банк? - карцiць пытанне,
Так правандруеш да змяркання,
А сам туды не пападзеш
I толькi дзень дарма звядзеш.
Ды дзядзьку страшна прыступiцца,
Спытаць людзей ён тут баiцца,
Бо ўсе такiя надзiманы,
I хоць бы твар адзiн рахманы
Або свой брат, мужык-трудзяга,
Нiдзе не свецiцца сярмяга.
I дзядзька наш стаў прыглядацца,
Ў каго б дарогi запытацца,
Бо ён зрабiў адну ўжо спробу,
Спытаў чумазую асобу,
Дык тая так яму сказала,
Што лепш бы ёй няхай зарвала!
Тут дзядзька кроку падбаўляе
I пана з цэшкай наганяе;
Ступiў яшчэ ён колькi крокаў,
Да пана коцiцца ён бокам;
А пан не бачыць цi не хоча
Глядзець, як дзядзька наш клапоча
I ў iм патрэбу дужа мае,
Iдзе i палачкай махае.
Тут дзядзька трошачкi прыгнуўся,
Рукою пана дакрануўся:
- Скажы, паночку, як далёка
Зямельны банк? - Пан кiнуў вока
На дзядзьку скрыва так i строга:
- Спытай аб тым гарадавога!
Сказаў i кроку пан прыбавiў,
Як бы пытаннем абясславiў
Яго наш дзядзька прад панамi,
Прад тымi вось капелюшамi.
"Ото завiў, настроiў лыжы,
Як бы чарцяка той ад крыжа",
Антось сабе сам усмiхнуўся
I на ўсе бокi азiрнуўся,
Як бы хацеў сказаць: "Глядзеце,
Якая цаца ззяе ў смеццi!"
Памалу стаў ён разглядацца.
Э, што! няма чаго баяцца!
Iдзе вальней, глядзiць смялей.
На сэрцы стала весялей,
I трохi карк ён падымае,
На крамах вывескi чытае
Нядарма ж дзядзька быў у школе,
Навуку ведаў ён даволi.
Ды перабраў тут дзядзька меру:
На слуп узбiўся, на халеру,
Ды так аб падлу штурхануўся,
Што свет яму перавярнуўся,
На брук зляцеў ён з тратуару,
Перакруцiўся разоў пару
I так у брук бядак загасiў,
Траха манеркi не расквасiў.
Ды дзядзька борздзенька схвацiўся,
Знячэўку ён ашаламiўся,
Як той шчупак, папаўшы ў нерат.
Не знае ён, дзе зад, дзе перад.
- Бадай цябе агнi спалiлi!
На якi чорт слупоў набiлi?
Гаворыць дзядзька сам з сабою,
Пыл абiваючы рукою.
I тут ён толькi азiрнуўся,
Глядзiць - у кут глухi упхнуўся,
Сцяна прад iм i сцены збоку,
Ўпярод не ступiш анi кроку
Прапала вулiца, ды годзе!
Таўчэцца дзядзька, як у бродзе
Той сом, прыцiснуты плытамi,
Што ў букце век жыў пад карчамi.
"Бадай ты спрахла! дзе ж дарога?
Нагвалт крычы гарадавога!
Куды нялёгкая загнала!"
Аж проста дзядзьку страшна стала
I з перавулачка глухога
Iдзе шукаць гарадавога,
Iдзе i горад праклiнае;
Падшыбла злосць яго такая,
Што каб прымеў бы, ўзяў саломы
Ды падпалiў бы ўсе харомы,
Бо ўсе дарогi загрузiлi
I свет яму тут зачынiлi.
Мiнут праз колькi з перавулка
На свет ён выбiўся, дзе гулка
Няслiся зноў страшэнна зыкi,
Дзе горад гуў многаязыкi.
Цяпер наш дзядзька не чытае,
А больш пад ногi паглядае
Ды кiне вока, цi не блiсне
Жаданы шнур, ды далей цiсне.
Шукае дзядзька наш, як Бога,
Ў людской галдзе гарадавога.
А вось i ён! стаiць плячысты
I погляд кiдае празрысты;
Стаiць, як той пастух над статкам,
I наглядае за парадкам
На тое ж горад i губерня.
Тут з тратуара дзядзька верне,
Iдзе, за брыль здалёк бярэцца,
"Дзень добры" кажа, як вядзецца,
Яшчэ крок блiжай падступае,
Аладку-шапку падымае.
- Скажыце, як мне ў банк папасцi?
Мне па зямельнай трэба часцi.
- А вось як пойдзеш, чалавеча,
Таму касцёлу насустрэчу,
Там будзе вулiца направа,
Пачаў казаць служака бравы,
Ты правай вулiцы трымайся,
А там другога запытайся,
I скора банк той будзе блiзка.
Скланiўся дзядзька яму нiзка,
Бо надта ж добрым паказаўся,
I так ён дзядзьку спадабаўся,
Што калi будзе ўсё шчаслiва,
То вып'е з iм хоць пару пiва
I з'есць з iм разам кусок сала;
I весялей зноў дзядзьку стала.
Зрабiўшы два-тры павароты,
Людзей спытаўшы раз мо ў соты,
Спынiўся дзядзька каля банка,
Дзе ўсходы чыстыя, як шклянка,
Шырокi крок яго стрымалi
I ў душу страх яму нагналi.
Стаiць наш дзядзька ў задуменнi,
Не смее ўзняцца на ступенi:
Баiцца ён мужычым ботам,
Прапахлым дзёгцем, здорам, потам,
Тут наслядзiць або наплямiць,
Лепш iх не знаць, няхай iх цямiць!
Ступi не так, падымуць сварку
Ды на барыш дадуць па карку.
I гэта "iх", як здань лiхая,
Спакой ад дзядзькi адганяе;
"Iх" - нешта злое, цемень-сiла,
Што душу дзядзькаву муцiла;
"Iх" - гэта тое, што варожа
I ў рог баранi сагнуць можа.
Ды дзядзька страх перамагае,
Ён шапку загадзя знiмае,
Па ўсходах чыстых, як мурашка,
Паўзе ўгару, ступае цяжка.
Забiты дух яго вякамi
Ўжо чуе страх перад панамi.
Ў прасторнай, чыстай, светлай залi
Паны туды-сюды снавалi,
Развязна, моцна гаманiлi,
Цыгары доўгiя курылi,
А дзе каторы шарганецца,
