А дзе каторы шарганецца,
Каля яго прыслужнiк трэцца
I падае яму адзенне,
А сам - пакора i жычэнне;
А пан той руку ткне ў кiшэню,
Яму "дзесёнтку" суне ў жменю;
Прыслужнiк, ну, чуць не прысядзе,
Аж смех бярэ, на гэта глядзя.
Але й паны не ўсе тут роўны:
Адны з iх круглыя, як броўны,
Iдуць спаважна, ўперавалку;
Другiя выпетрылi ў палку;
Адны трымаюць нос высока,
Другiя ў дол спускаюць вока.
Апроч паноў, у гэтай залi
I мужыкi ў кутках стаялi,
I людзi простага больш звання
Таўклiся ў банку ўжо ад рання.
Мiж iмi гоман цiха вiсне,
Туды i дзядзька Антось цiсне.
Прыйшоў, суседзяў змерыў вокам
I да сцяны прыпёрся бокам.
- Сядай, мой мiлы, мой харошы,
Бо за "пастой" не плацяць грошы,
Сказаў сярмяжнiк дабрадушна,
На лаўку дзядзька сеў паслушна,
Ўздыхнуў, падзякаваў суседу.
Ўжо пажылому, чуць не дзеду.
Пайшлi пытаць адзiн другога,
Хто ён, адкуль, сяла якога,
Губернi, воласцi, павету.
- Прыехаў я сюды з-за свету,
З-пад самых Стоўбцаў - чулi, можа?
- Не, не здаралася, нябожа.
- А самi скуль вы? - Я з-пад Лiды,
З сяла Вялiкiя Дзямiды
(Ён Грышкам Верасам назваўся);
Яшчэ са ўчора затрымаўся.
Пустая справа, ды i тую
Не давядзеш ты да ладу
Гадоў са два яе вяду,
Як тут нi ладжу, нi мяркую...
Эх, мiлы мой ты! за панамi
Няма прадыху. Хто з грашамi
I мажа збоку, - той i едзе,
Так вось i робiцца, суседзе.
Ён знаў чыноўнiцкiя сецi
Недарма ж соваўся па свеце,
Зямлi шукаючы з сябрамi,
I добра знаўся з пiсарамi.
- Вам трэба з банка разрашэнне,
Пiшэце, мiлы мой, прашэнне;
I, калi хочаце, параю:
Пiсарчука такога знаю,
Што вам прашэнейка за злоты
Напiша з мiлаю ахвотай.
- Ах, калi ласка, пане Верас.
Скажу вам дзякую яшчэ раз,
Бо покi сам чаго даб'ешся,
То i жыцця свайго зрачэшся.
- Ну, то хадзi! - Ўстаюць, выходзяць
I па панах вачамi водзяць,
I каля столiка пустога
Там не было цяпер нiкога,
Апроч бутэлечкi чарнiла
З шырокiм донечкам, без рыла,
Сябры спынiлiся маўклiва.
- Вам што? - пытае iх пачцiва
Сам пiсарчук. Ён стараваты,
I росту нiзкага, кашлаты,
I вынiк ён перад сябрамi,
Як тая порхаўка часамi
Па цёплым дожджыку з зямлi.
- А вось да вас якраз прыйшлi,
Тут дзядзька ўперад выступае
I просьбу цiха выкладае.
- Пастойце ж трошкi, пачакайце,
А вось вам крэселца, сядайце!
З стала ён выняў лiст паперу,
I ўсю пiсарскую манеру
Ён перад дзядзькам выяўляе:
З-за вуха ручку выцягае,
Рукою водзiць, нiбы пiша,
I трэ свой лоб ды носам чмыша.
Паразважаўшы для прыкрасы,
Пайшоў выводзiць выкрунтасы;
Уважна дзядзька пазiрае,
У жменi злот даўно трымае.
- Ну, вось прашэнне i гатова,
Прашэнне - "рэхт"! ну, адно слова!
Вы, можа, граматны часамi?
- А так - распiшамся i самi.
I дзядзька пальцы разгiбае,
Бярэ ён ручку i мачае;
Ды граблi-пальцы, як чужыя
Цi як калочкi дзервяныя,
Пяро трымаюць бокам, крыва
I водзяць ручку баязлiва;
I покi дзядзька распiсаўся,
На лбе буйны пот паказаўся,
Бы дзядзька летняю парою
Прайшоў па купiнах з касою.
- Цяпер iдзiце ў тыя дзверы
Зрабiць адметку на паперы,
Кiвае пiсар галавою.
I дзядзька дробнаю ступою
Падходзiць к дзверам, адчыняе,
Прашэнне ў скрутачку трымае.
А там, за доўгiмi сталамi,
У стол уткнуўшыся насамi,
Сядзяць пiсцы, як гною кучкi,
Скрыпяць iх пёрцы, ходзяць ручкi,
Трашчаць, як конiкi на сене
Цi тыя шашалi ў палене,
Заняты кожны сваiм дзелам.
Ступiў наш дзядзька крокам смелым,
Iдзе к сталу, што быў паблiжай,
Да барады счырвона-рыжай
I перад тою барадою
Схiлiўся нiзка галавою.
Чыноўнiк буркнуў штось сярдзiта,
Як той япрук каля карыта,
Але прашэнне ён прымае,
Насупiў бровы i чытае.
- Iдзi ў той стол, налева трэцi!
Махнуў чыноўнiк барадою,
Як саламянаю мятлою.
- Адкуль яны бяруцца, чэрцi?
Прамармытаў руды пiсака.
Пайшоў наш дзядзька-небарака,
На стол паказаны трапляе
Ды зноў там галаву скланяе
I перад новым палупанкам
Стаiць, прыгнуўся абаранкам.
Чыноўнiк толькi лыпнуў вокам
I павярнуўся к дзядзьку бокам
Ды водзiць пёркам па "бумазе"
(Ужо такi пачот сярмязе!).
Стаiць наш дзядзька, не адходзiць.
"Ну, што ж? няхай пяром паводзiць:
Не на дажджы я, часу маю,
Не пан я, трохi пачакаю".
Чыноўнiк лыпнуў зноў вачыма,
Як бы на цёшчу цi айчыма,
Зноў у паперы ён уткнуўся,
А дзядзька наш не зварухнуўся.
Злаваць чыноўнiк пачынае,
Што дзядзька вытрыманасць мае.
Чыноўнiк злосны не стрымаўся:
- Табе чаго тут? - запытаўся,
Сярдзiты, поўны нецярпення.
- Наконт зямлi: вось i прашэнне,
Гаворыць дзядзька так салодка,
Як толькi можна, ды каротка
Яго чыноўнiк злы спыняе:
- Не важна справа, пачакае;
Прыйдзi сюды праз тры гадзiны!
Ўздыхнуў Антось ад той навiны.
"Ось дзе выжыга! ось бiзун,
Бадай цябе забiў пярун!
Чакай дабра ты ад хамулы,
Няхай табе дасць Бог тры скулы!
Няхай цябе водзяць сляпога,
Як водзiш ты за нос другога!"
I як нi кляў ён гэту п'яўку,
Ды мусiў даць рубля за спраўку.
XXIX. НА ЗАМКАВАЙ ГАРЫ
- Ну, што ж? - пытае дзядзька Грышку.
Хiба дзе выпiць па кiлiшку
Ды падкрапiцца б мала-мала?
Я з дому ўзяў кавалак сала,
I хлеба ёсць крышан са мною,
Чаго ён сохне сiратою?
- Падмацавацца б не мяшала,
Бо ў жываце штось заспявала,
А нашча чарачку кульнуць
Усё адно што ў рай зiрнуць.
Сябры ўстаюць, iдуць спавагу
I на прашпект нясуць сярмягу,
Дзе панства ўсякага багата
Iдзе i едзе, як у свята.
I скуль набралiся яны?
I ўсё важнецкiя паны,
I так адзеты, так убраны,
Што той Ракоўскi надзiманы
Няхай яго там возьме боль
У параўнаннi з iмi - ноль
Ну, проста так, звычайны Лыска:
I не стаяў каля iх блiзка!
Зiрнеш i ўнiкнеш: прад табою
Мо князь з графiняю якою!
Так далiкатна спацыруюць
I не гавораць, а варкуюць!
Або спаткаеш генерала,
Яго ўся Вiльня, пэўна, знала:
У медалях уся грудзiна!
I што за погляд! што за мiна!
Ну ж i паноў! не дай ты Божа!
Антось стрымацца ледзьве можа
Няхай iм дрэннае прыснiцца,
Каб тым панам не пакланiцца.
Ды Верас з дзядзькi тут смяяўся.
- Ты не ўважай, што ён убраўся,
Гальштук павесiў i манiшку,
А каб раздзець яго, брацiшку,
То пэўна ходзiць без кашулi,
На ланцужку - кусок цыбулi.
Па вiду пан i ходзiць панам,
А спiць напэўна пад парканам,
Таго й глядзiць, каб што ўварваць...
Такiх паноў - хоць гацi гаць!
Чым болей дзядзька разглядаўся,
Ён тым мацней тут захапляўся.
Якi тут рух i беганiна!
Як ззяюць вокны магазiнаў!
I колькi тут дабра, багацця!
А колькi слёз у iм, пракляцця?
Якiя брычкi i карэты!
А для каго ўся роскаш гэта?
Антосю стала чагось смутна.
Цi гэта роскаш так атрутна,
Што голас зайздрасцi ўзбудзiла
I свой адбiтак палажыла?
Цi то пратэст, бунт процiў здзеку,
Якi пануе тут адвеку
I дзелiць люд на дзве галiны,
На дзве няроўныя часцiны:
На багачоў i на галоту?
Адным - сланяцца каля плоту
Сваiх задворкаў цёмна-брудных
У мыслях-думках шэра-будных,
Жыць у гразi, хадзiць сляпымi
Ў iмгле пустой i ў едкiм дыме,
Цярпець пакорлiва, малiцца
I з гэтай доляю гадзiцца,
А ўсе надзеi на збавенне
I на канец таго мучэння,
Якi настане ўсё ж нарэшце,
На той бок смерцi перанесцi!
Другiм - тут рай i панаванне
I ўсiх дабротаў спажыванне.
Ты iм служы, ты iм працуй
I нейкi страх прад iмi чуй.
- Ото, брат, горад! от дамiшчы,
Ото дзе сыпалi грашышчы!
Якiя вежы i касцёлы!
Як толькi iх трымаюць долы!..
Зiрнi, зiрнi: гара якая!
На ёй i будка цагляная...
Ото б адтуль зiрнуць на горад!
Забыўся дзядзька i пра голад
I падбiвае сябра Грышку
Ўзысцi на тую гару-вышку.
Яна так пышна, так высока
I так ласкае тваё вока!
А гэты скат такi зялёны!
Там каштаны, там лiпы, клёны
Глядзяць здалёк адным кустом,
Адным вялiзарным шатром.
Прашпект, касцёл сябры мiнулi
I ў сквер зялёны павярнулi.
Ў цяньку развесiстых галiнак
Дарожкi ўюцца мiж раслiнак,
Такiя чыстыя, аж мiла.
I люду мноства тут хадзiла,
Найболей моладзь гарадская,
Ды худасочная, благая,
Ўсё панiчы-зухi, паненкi,
А станiк iх, бы ў восак, ценкi;
Iдуць, шнуруюць па дарожках,
А чаравiчкi на iх ножках
Так i паскрыпваюць, спяваюць,
Нiбы капыцiкi мiльгаюць;
Iдуць, спусцiўшы вачаняткi,
На погляд цiхi, як ягняткi.
А панiчы снуюць стрыжамi,
Ў паненак цэляцца вачамi,
Так от i льнуць, як рой да грэчкi,
Як матылi на тыя свечкi.
На доўгiх лаўках пажылыя
