I ўсе натарусы, канторы
I iх пiсакi-кручкатворы!
Вандруеш, бы ў той Чартавiцы;
Цi дурань сам, цi ўсе дурнiцы,
Цi проста кпяць з цябе, дурнога,
Бо ты не ведаеш нiчога,
А толькi грошы выцягаюць,
Але на грош не памагаюць.
Прыйшлося дзядзьку весцi справу
I папацець-такi на славу.
Бывала, вернецца з дарогi,
Бяда i смех з яго, нябогi:
Сярдзiты, чорны, як махнуша,
I нават нос той, дуля-груша,
Вiдаць, таксама не ў гумору
I задзярэцца больш угору;
Малыя шэранькiя вочкi
Яшчэ больш звужваюць куточкi,
Глядзяць з-пад броў зусiм панура,
I ўся выраза яго хмура.
У хаце ў першыя часiны
Маўчыць, не кажа пра навiны,
Зямлi не лае i не хвалiць,
Але канторы агнём палiць
I крэпасць купчую без меры
Кляне i жычыць ёй халеры
Ды злосна кiдае паперы
На стол з кiшэнi i бубнiць.
Да дзядзькi страшна прыступiць,
Але патроху i памалу
Ён трацiць iмпаты запалу,
Ў яго душы сцiхаюць громы,
Ён зноў такi, як нам вядомы:
Лагодны, добры, клапатлiвы,
На ўсё спагадны i руплiвы.
Праз нейкi час сямейка ў зборы.
Тут мацi сходзiць да каморы,
Нясе збанiшча тварагу,
Каб скрасiць дзядзькаву тугу.
Залье туды яшчэ смятаны,
I дзядзьку хоць кладзi да раны!
Смятана гэта з тварагом
Краса-дзяўчына з жанiхом!
Хоць зараз iх вядзi да шлюбу.
I вось маўклiвасцi той шрубу
Адкруцiць дзядзька з галавы,
Вясёлы робiцца, жывы,
I ўсе прыгоды, ўсе нягоды,
I ўсе парогi-перашкоды
Пачне апiсваць сакавiта
I пераймаць таленавiта
Пiсцоў, iх закiды-намеры
За тыя копii-паперы
Ў тваю сярмяжную кiшэню
Спрытней, глыбей засунуць жменю.
Ох, трэба ведаць iх, псялытак!..
Сказаць жа - гэта iх прыбытак.
Сядзiць, расказвае Антонi,
Што чуў, што бачыў у Заблоннi,
Хадыку высмее часамi
I яго "мухi з камарамi".
А скончыць тым апавяданне,
Што многа трэба вандравання
I гэтай нуднай цяганiны,
Каб дацягнуць да палавiны...
Так, многа клопатаў з зямлёю!
Як цяжка голаю рукою
Рабiць, вясцi такiя справы!
I больш той гутаркi i славы,
I гэтай зайздрасцi i плётак
Дзядзькоў дасужых i iх цётак
I ўсiх наогул сваякоў,
Бо чалавек ужо такоў,
Ну, больш галасу, чым карысцi.
Ох, цяжка, цяжка ў людзi выйсцi
I моцна стаць на свае ногi,
Бо многа ў свеце вас, парогi.
I часта роздараж iх быту
Над iмi зляжа, як навала,
I гэта даль падчас пужала,
Як нейкi лёс пусты, сярдзiты.
I засмуткуеш паняволi
Ад гэтых думак цёмнай долi,
Калi набытак i скарб хатнi
Iдуць на звод на той астатнi.
Але цi ёсць, цi ёсць парука,
Што будзе сэнс мець гэта мука?
Цi дасць зямля табе збавенне
Ад злога панскага насення?
З адным рассватаешся тут,
Там у другi залазь хамут.
Паны ж i розныя чынушы
I там патрапяць выбiць душы
I павыцягваць з цябе жылы,
Бо ты без права i без сiлы.
Такiя думкi, разважаннi,
Як молат, бiлi ў сэрца Ганне.
Тут справа не ў сваёй сядзiбе,
А ў ладзе гэтым уся злыбедзь.
Хмурнеў тады Мiхал таксама.
Няўжо ж у свет замкнёна брама?
Няўжо старанне пойдзе прахам?
Пытаў Мiхал сябе са страхам.
Ды цяжка мары-думкi трацiць
Пажыць, пажыць у сваёй хаце!
- Гэ! - так казаў Мiхась бывала.
Вядома, клопату нямала,
Ды што без клопату даецца?
I тут ён нават засмяецца,
Каб цень развеяць тае смуты:
- I трэба часам крыж пакуты
Панесцi, мiлыя мае вы,
Зазнаць i гора, неспадзевы!
Але раз ты наважыў дзела,
Iдзi станоўка, роўна, смела,
Iдзi, назад не аглядайся
I на другiх не пакладайся!
А вам, сынкi мае любыя,
Не век сядзець на маёй шыi!
Пара падумаць, небажаткi,
Як жыць без бацькi i без маткi,
Бо iх жыццё - не вечна ў свеце.
Вось тут глуздом паварушэце!
Дык трэба грунт мець пад нагамi,
Каб не бадзяцца батракамi.
Якi ж то грунт? Зямля, навука,
Але не панская прынука.
Адзiн Мiхал i грэў iмкненне
Давесцi справу да сканчэння.
Але няўзнакi, неўзаметкi
Вязала лiха свае сеткi,
Каб iх накiнуць на Мiхала,
I нiнавошта не зважала,
Бы тая злосная намова:
Мiхал прыцямiў выпадкова
Густы, чырвоны след крываўкi!
"Эге, брат, дрэнныя праяўкi:
Прыйшла згiнота на Мiхася!"
Падумаў ён у нейкiм страсе,
I нават сэрца ў iм апала.
Што за праява напаткала?
Няўжо яна, смерць, неўзiрана?
Не, не! аб ёй i думаць рана.
Мiхал жахнуўся. Нейкi смутак,
Лiхiх пачуццяў цёмны скрутак
Яго агортваюць iстоту;
Ён чуе ў свеце адзiноту,
Як бы варожых лёсаў сiла
У вочы глянула нямiла
I ўстала нейкiм грозным валам
Мiж тым жыццём i iм, Мiхалам.
I першы раз ён так балюча
Адчуў той момант немiнучы,
Якi ўсiх нас вартуе пiльна,
Бо гэта смерць - зло неадхiльна.
"Няўжо памру i стану трупам,
Згнiю ў зямлi нiкчэмным струпам
На целе гэтае зямлi?"
I ценi страшныя ляглi
Яму на душу i на сэрца,
I ён так ясна, бы ў люстэрцы,
Убачыў смерцi ўсе пячацi
I ўсе адзначныя пастацi.
Мiхал пачуў, што ён - пылiнка,
А век людскi - адна хвiлiнка.
I перад iм самi сабою,
Чуць-чуць засланыя iмглою,
Жыцця асобныя кускi
Малюнкi, з'явы, абразкi,
Калiсь прачуты, перажыты,
Ўсплылi, як сон, даўно забыты,
I пачуванне адзiноты,
Пустэчы цёмнае, тускноты
Яго прыгнула, прыдушыла.
I стала ўсё яму нямiла.
Адно цяпер яго прагненне
Прад кiмся пасцi на каленi,
Прасiць заступы, абароны
Ад гэтай страшнае праклёны.
I ўспомнiў ён адну драбнiцу,
Свой страх дзiцячы ў навальнiцу.
Жахлiва ночка была тая!
О, гэту ноч ён памятае!
Прачнуўся - шум, бразгочуць шыбы,
Гарыць паветра iх сялiбы
Агнём сляпячым, сiняватым.
Старыя вербы каля хаты
Гудуць i гнуцца ва ўсе бокi,
Над долам сцелюць верх шырокi,
I круцiць бура iм галiны,
Кудлацiць, крышыць верхавiны,
Бы рве iх вострымi зубамi;
А гром цяжэрнымi клубамi
Зямлю, здаецца, прабiвае,
I стогне хатка iх старая,
I ўся трасецца, бы нацiна.
А ён, малы, як лiст асiны,
Дрыжыць ад страху, жмецца, плача.
- Заснi, мой хлопча-небарача!
Не бойся, мiлы: ты - са мною!
I матка цёплаю рукою
Яго за шыю абнiмае,
А ён да маткi прынiкае;
I ўжо не страшна бура тая,
Бо ён захован, повен шчасця.
А да каго цяпер прыпасцi?
Каго прасiць? каму малiцца?
I як ад смерцi баранiцца?
А можа, гэта так, пустое?
А пэўна, глупства там якое,
Бо нават следу няма болю,
I ўсё, нарэшце, ў божай волi!
Ў iм абуджаецца надзея,
Адводзiць страх той, сэрца грэе,
Як сонца землю пасля буры,
Бо так заложана ў натуры.
Ды тое лiха было ўпарта,
I строiць жартаў з iм не варта.
Праз нейкi час, ужо пад зiму,
Мiхал у моцным быў абнiму
Хваробы цяжкай i паганай,
Неспадзяванай, негаданай.
I гора ў тым: хвароба гэта
Даўно цягнулася, не з лета,
I ў тым была яе i сiла,
Што незаметна налучыла,
I спатайка гадоў праз колькi
Яе жывiлi манаполькi,
Пакуль яна не разнялася
I не звалiла з ног Мiхася.
Спярша Мiхал перамагаўся
I той хваробе не даваўся,
А потым кiнуўся i ў лекi,
Больш з саматужнае аптэкi:
Пiў зёлкi розныя i травы,
Ды не палепшваў свае справы.
Да дактароў ужо па часе
Вазiлi хворага Мiхася,
Вазiлi ў холад i ў марозы,
А лiха-боль свае занозы
Глыбей у цела запускала,
I ўжо з тых лекаў толку мала.
Ляжыць Мiхал маўклiвы, смутны,
I вочы выцвiлi i мутны,
У глыб душы глядзяць гаротна,
Глядзяць тужлiва i маркотна.
I горка гэта сузнаванне,
Што ад жыцця ты ўжо адсечан,
I нават можа быць адмецен
I блiзак час яго сканання.
Жыццё ж iшло, як i звычайна,
Крыху марудна, аднастайна,
Калi трушком, калi ступою
Сваёю бiтаю трапою.
А з гэтым жыццем нага ў ногу
Як бы ў адну ўсе йшлi дарогу,
I толькi ён, адсталы, хворы,
Папаў у нейкiя зажоры
I лiчыць нудныя часiны
Ён моцна выбiт з каляiны,
I тым жыццём ён не жыве
Другiя думкi ў галаве,
Зусiм другiя пачуваннi,
Другi настрой i разважаннi.
I тое, што даўней, бывала,
Яго так моцна захапляла,
Цяпер здавалася няўзрачным
I непатрэбным i нязначным;
Яго цiкавiць лёс уласны,
Лёс пагражаючы, няясны,
Зацята схованы, замкнёны,
Бы кара цёмнае праклёны,
Што кожны момант над табою
Звiсае страшнаю марою,
I кожны час яна гатова,
Свядома або выпадкова,
Узнесцi грозна булаву
I апусцiць на галаву
I разам скончыць, адным махам,
З жыццём i з цёмным гэтым страхам.
Але што ёсць там, за заслонай,
За гэтай сцежкаю замкнёнай?
Няўжо пустэлi мрок разлiты,
Канец астатнi, ноч нябыту?
Мiхалу вусцiшна i жудка,
I сэрца стукае ў iм пудка.
Ох, страшна гэта ноч-пустэля!
Яна ў пякельны мрок засцеле
